تحقیق درباره قنوات

لینک دانلود و خرید پایین توضیحات

فرمت فایل word و قابل ویرایش و پرینت

تعداد صفحات: 4

قنوات

خشکی و کم آبی از یک طرف و وضع کوهستانی، به خصوص شیب مناسب اغلب اراضی فلات ایران از طرف دیگر، موجب گردید که حفر قنوات و استفاده از آبهای زیر زمینی از قدیمترین ایام تاریخی مورد توجه خاص ایرانیان قرار گیرد. اگر چه وسایل حفر قنات از هزاران سال پیش تا کنون تغییری نکرده است، مع ذالک ایرانیان با تحمل رنج فراوان موفق شده اند از ده قرن قبل از میلاد مسیح مساحت زیادی از بیابانهای بی آب و علف کشور را به مزارع و باغات سرسبز و خرم مبدل سازند و در روزگاری که هنوز تلمبه اختراع نشده بود، جمعیت زیادی از طریق حفر قنوات به کشاورزی مشغول شوند.

شاهان هخامنشی برای تشویق مردم به کشاورزی و آباد کردن اراضی بایر و لم یزرع، مقرر داشته بودند که: هر کس زمینهای بی حاصل را آبیاری و آماده کند، تا پنج پشت از پرداخت مالیات و عوارض مقرر معاف خواهد بود. در عهد هخامنشیان ایرانیان فن فنایی را در کشورهای مفتوحه معمول می ساختند. چنانکه شبه جزیره عمان را به این وسیله آباد کردند؛ و در بیابانهای سوریه و شمال آسیای مرکزی به حفر قنوات پرداختند. فن قنایی به جهت عظمت و اهمیتش از حدود مرزی ایران خارج شد و در کشورهای دور دست تا دامنه کوههای اطلس در آفریقای شمالی نیز گسترش پیدا کرد.

در عهد اشکانیان و ساسانیان نیز که به امور کشاورزی توجه خاصی مبذول می شد، احداث سد و نهر و حفر قنوات در درجه اول اهمیت قرار داشت. ولی در زمان تسلط خلفای عرب در ایران متدرجاً تأسیسات آبیاری و آبادیها تعمداً و یا بر اثر عدم توجه رو به ویرانی گذاشت.

از سلسله های معروف ایران بعد از اسلام که در قسمت آبیاری و حفر قنوات ابراز علاقه و فعالیت کرده اند، سلسله دیلمیان بوده اند، که به عنوان نمونه قنات رکن آباد در شیراز و بندامیر در مرودشت فارس است. اولی به فرمان رکن الدوله دیلمی حفر و به نام او تسمیه گردید و دومی را به دستور عضدالدوله بر روی رودخانه کر بستند. حاج میرزا آقاسی صدراعظم محمد شاه قاجار هم تا آن اندازه به امور کشاورزی و حفر قنوات علاقه داشت که انتصاب حکام ایالات و ولایات را موکول و معلق به این شرط کرده بود که در منطقه تحت الحکومه چند رشته قنات حفر نمایند. حاج میرزا آقاسی شخصاً نیز چند رشته قنات احداث کرد؛ و مساحت زیادی از حومه و اطراف شهر تهران را آباد ساخت. باید دانست آبادیهای که در اطراف و حتی داخل شهر تهران کنونی به نام عباس آباد هنوز باقی است از مستحدثات همین میرزا عباس ایروانی، معروف به حاج میرزا آقاسی است که به نام خودش تسمیه و نامگذاری شده است.

به طور کلی حفر قنوات و تونلهای تحت الارضی به قدری اهمیت داشته و دارد که در عصر حاضر با وجود این همه امکانات و وسایل موجود، آن را از عجایب اختراعات بشمار آورده اند. زمین شناس آمریکایی به نام "تولمان" در کتابی که راجع به آبهای زیر زمینی نوشته، قنات را بزرگترین اقدام مربوط به تهیه آب در روزگار باستان دانسته است. هرگاه سطح آب به زمین نزدیک بوده، شیب آن هم کافی باشد، طول قنات از چند کیلومتر تجاوز نمی کند؛ ولی مسطح بودن زمین و شیب ملایم گاهی طول قنات را تا یک صد و بیست کیلومتر هم می رساند. مانند قنوات یزد که از مسافات بعیده با تحمل مخارج گزاف به دست می آید. در بعضی از نقاط که سطح آب در عمق زیادی قرار دارد، چاهها مخصوصاً مادر چاه تا سیصد متر عمق دارند، مانند قنات گناباد. با این توصیف و با توجه به عمق چاهها و طول قنوات می توان به مهارت و استادی ایرانیان چیره دست پی برد که چگونه از قرنها پیش قادر بودند به با وسایل خیل ساده و ابتدایی شیب آب زیر زمینی و طراز زمین را در عمق چند صد متری از زیر زمین طوری حساب کنند که آب پس از طی کیلومترها در نقطه محاسبه شده به سطح زمین برسد و به قول مقنی ها « آفتابی » شود. یعنی از تاریکی خارج و در معرض آفتاب و روشنایی قرار گیرد.

برای آنکه عظمت کار ایرانیان قدیم در امر آبیاری و حفر قنوات معلوم گردد، همین قدر کافی است دانسته شود که انتشار کتاب "استخراج آبهای پنهانی" تألیف کرجی که برای یکی از بزرگان گرگان و طبرستان به زبان عربی نوشته و خوشبختانه به فارسی ترجمه و چاپ شده است؛ آنچنان در میان دانشمندان اروپا و آمریکا انعکاس وسیعی یافت که یکی از کارشناسان این فن در یکی از مجلات مهم غربی نوشت:«علم هیدرولوژی در جستجوی پدر خود بود که ناگهان جد بزرگ خود را در ایران یافت».

طرز حفر قنات به این ترتیب است:

قبلاً به وسیله مقنی و افراد کارشناس، محل و موضع آب تحت الارضی را به وسیله علایم و اماراتی که بر اثر تجربه و ممارست به دست آورده اند مشخص می کنند. آنگاه حفر مادر چاه شروع می شود. وقتی که مادر چاه به عمق مورد نظر و آب کافی رسید و شتر گلوهای متعدد برای کشش آبهای اطراف و جوانب به سمت مادر چاه حفر گردید، آنوقت از محل مادر چاه تا جایی را که باید آب قنات «آفتابی» شود، یعنی تا مظهر قنات را طراز بندی می کنند؛ و در فواصل معین چاههای متعدد به منظور تهویه و تنقیه قنات و همچنین جذب آبهای مجاور حفر می کنند. چون این دو کار به انجام رسید، مشکلترین کارهای قنایی، یعنی نقب زدن و ارتباط چاهها از زیر زمین به یکدیگر آغاز می گردد.

نقب زدن قنات ظاهراً ساده به نظر می رسد، ولی وقتی که در نظر بگیریم این نقبها در عمق چند صد متر و در آن تاریکی مظلم و هوای خفقان آور باید طوری زده شود که اولاً کمترین اشتباهی در جهت و مسیر نقب رخ ندهد تا با چاه مقابل اتصال پیدا کند؛ ثانیاً طراز بندی آن طوری حساب شود که آب قنات در مقصد نهایی و محل مورد نظر یعنی مظهر قنات به سطح زمین برسد و آفتابی شود. آن وقت دانسته می شود که این عجیبترین اختراعات بشری با همان وسایل ساده و بدوی تا چه اندازه اشکال و دشواری دارد.

پس از آنکه قنات برای بهره برداری کاملاً آماده گردید، به منظور آزمایش جریان آب قنات، در مبدأ یعنی در مادر چاه بر روی آب " کاه " می ریزند و پس از آنکه این کاهها در مظهر قنات آفتابی و از قنات خارج شد، از این طریق میزان سرعت و حسن جریان آب قنات را می سنجند و اگر عیب و نقصی مشاهده شود رفع می کنند. با توجه به همین عمل " کاه ریختن " اهل تحقیق برآنند که واژه "کاریز" در اصل " کاه ریز " بوده و بر اثر کثرت استعمال مبدل به کاریز شده است. در هر صورت نکته ای که لازم است دانسته شود این است که کاریز یا قنات یکی از اختراعات نبوع ایرانی است و اگر در جای دیگری از جهان این طرز آبیاری دیده شود، بدون شک اصل و منشأ آن از ایران است و به وسیله مقنی های آزموده و خبره ایرانی و به دستور فرماندهان ایرانی معمول گردیده و رواج یافته است. ضمناً شرح زیر از نوشته آقای دکتر محمد ابراهیم باستانی پاریزی نقل می شود تا جوانان کشور از فنون و شاهکارهای نبوغ ایرانی در ازمنه و اعصار گذشته اطلاع و آگاهی بیشتر حاصل کنند.

«... امروز یک مقنی در یزد و کرمان از روی رگه طبقات زمین و گاهی از نوع یکی دو گیاه که بر رشته کوه یا ته دره کوهستان رسته است و حتی از بوی خاک، بدون هیچ وسیله ای تشخیص می دهد و در می یابد که رگه آب در این زمین در چه عمقی است، و میزان ذخیره آب چقدر است و مادر چاه را در کجا باید بزند و چند پشته باید حفر کند تا آب به روی زمین سوار شود. شاید شما نمی دانستید که برای حفر قنات اول باید چاه گمانه را بزنند و بعد مادر چاه را بکنند و از رگه های جزیی آب با هزار زحمت (خالی کردن و بالا کشیدن با دلوها و چرخها) تند و سریع بگذرند تا به رشته اصلی برسند. آنگاه کف مادر چاه را طراز کرده از مظهر قنات شروع به بریدن رشته قنات بکنند و چنان هموار و با شیب ملایم و در خط مستقیم - زیر زمین - پسته پشته پیش بیایند تا رابین به مادر چاه برسند و آب را در کانال جاری کنند که امروز ماشین های الکترونیکی و کامپیوتر و سونداژهای علمی هم با آن همه دقت به زحمت از عهده بر می آیند.»

این نکته ناگفته نماند که آقای هوشنگ ساعدلو، برای نمایاندن اهمیت قنوات از نظر کشاورزی این طور محاسبه کرده است:

« به حساب اینکه آب حاصل از مجموع قنوات ممکلت چیزی در حدود هفتصد و پنجاه تا هزار متر معکب در ثانیه است، اگر قیمت کشاورزی آب را هر متر مکعب - به نرخ سال 1342 خورشیدی - فقط معادل 0،55 ریال - یعنی ده شاهی - بدانیم؛ در این صورت ارزش این قنوات بیش از پنجاه میلیارد ریال خواهد بود که اگر نگوییم بزرگترین رقم ثروت ملی ماست؛ بدون شک بعد از نفت در درجه اول اهمیت اقتصادی برای مملکت قرار دارد.»

ضمناً باید دانست که در حال حاضر در زیر زمین ایران چهل هزار رشته قنات وجود دارد که بر طبق مطالعات بنگاه آبیاری، پنج هزار رشته از این قنوات بایر و بقیه دایر می باشد. چنانچه فرض کنیم که هر کدام از این قنوات دارای بیست و پنج لیتر آبده در ثانیه باشد، نتیجه گرفته می شود که در تمام مدت سال به اندازه آب رودخانه کارون از قنوات ایران آب در سطح زمین جاری می شود؛ که متأسفانه در طول مدتی که احتیاج به آبیاری نیست، آب قنوات ایران به هدر می رود.

اگر تدابیری اتخاذ شود که این آبها به وسیله مسدود کردن دهانه قنوات و یا به وسیله پخش آب روی اراضی و تشکیل دریاچه های مصنوعی - که اصطلاحاً به آن آب بندان می گویند - ذخیره شود، دویست هزار هکتار بیشتر از میزان فعلی می توان آبیاری و کشاورزی کرد.